GYPA.GE

ავტორი: ვანო ჯანიაშვილი

სელექცია- “შერჩევა”   მუტიზმი – “მეტყველების შეკავება”

მიუხედავად იმისა, რომ პირველად სელექციური ( შერჩევითი)  მუტიზმის ნიშნები ჯერ კიდევ 125 წლის წინ აღმოაჩინეს, ძალიან მწირი ინფორმაცია ვრცელდებოდა ამ საკითხთან დაკავშირებით (Steinhausen,Wachter, Laimbock, & Metzke, 2006).  სელექციური მუტიზმი კვლავ ბუნდოვნად რჩებოდა 2006 წლამდე მანამ, სანამ გამომცემლობა „Newsday” გამოაქვეყნებდა სტატიას, სათაურით – “Behind a Wall of Silence”, რომელიც აღწერდა  8 წლის გოგონას მეტყველებისა და საუბრის პრობლემას სასკოლო გარემოში ყოფნისას.

მომდევნო წელს, სელექციური მუტიზმის შესახებ ინფორმაცია კვლავ გამოჩნდა საგაზეთო სტატიებში, როდესაც ვირჯინიის შტატის „მსროლელთა ჯგუფის“ წევრს დაუდგინდა მოზარდობის პერიოდის სელექციური მუტიზმი (Kearney & Vecchio, 2007). მიუხედავად იმისა, რომ ამ საკითხთან დაკავშირებით მედიისა და საზოგადოების ყურადღება სულ უფრო მეტად იზრდებოდა, მხოლოდ მცირე რესურსი ჩაიდო ამ განსაკუთრებული მდგომარეობის გამოკვლევაში.

სელექციური მუტიზმის განხრით, კვლევების ნაკლებობა და საზოგადოების ცნობიერების ამაღლების პრობლემა სერიოზულ ბარიერს წარმოადგენს ამ დარღვევის მქონე ბავშვების დახმარების პროცესში. ხშირად, სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვებს მოიხსენიებდნენ  უბრალოდ მორცხვ და მორიდებულ ადამიანებად, რაც არასწორი მიდგომაა.  შვარცმა, ფრიდიმ და შერიდანმა  (Schwartz, Freedy, and Sheridan (2006) ) გამოკითხეს სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვების 27 მშობელი. ბავშვების საერთო რაოდენობა იყო 33. მათმა კვლევამ აჩვენა, რომ  პირველადი ჯანდაცვის მიმართვისას ბავშვების 70%-ის შემთხვევაში  ექიმებმა  არასწორი დიაგნოზი დასვევს, ან საერთოდ ყურადღების მიღმა დატოვეს  მიმართვის მიზეზი.  ავტორები განმარტავენ, რომ სელექციური მუტიზმი უმეტესად შეუმჩნეველი რჩებოდა საუკეთესო ექიმებისთვისაც კი, ვინაიდან ისინი არ იცნობდნენ ამ აშლილობის სპეციფიკურ ნიშნებსა და სიმპტომებს.  პედიატრები კი,  ვარაუდობდნენ, რომ მიზეზი გადაჭარბებული სიმორცხვეა და არწმუნებდნენ  მშობლებს, თითქოს ეს პროცესი ბავშვის ზრდისა და განვითარების ეტაპის ჩვეული მახასიათებელი იყო.
სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვების სასწავლო პროცესში ჩართვისას იქმნებოდა სირთულეები. ხდებოდა მათი ე.წ.  „ეტიკეტირება“ იმ თვალსაზრისით, რომ ეს იყო აუტისტური სპექტრის აშლილობა, გადავადებული მეტყველების პრობლემა, ან დასწავლის უნარის დარღვევა. შესაბამისად, პრობლემის მოგვარებას არასწორი გზით ცდილობდნენ (Schwartz et al., 2006).   ხშირ შემთხვევაში მშობლები ფიქრობდნენ, რომ უბრალოდ უნდა დალოდებოდნენ ბავშვის განვითარებას  და ვერ ხვდებოდნენ,  რამდენად მძიმე ფსიქოლოგიური პრობლემების წინაშე აღმოჩნდებოდნენ ბავშვები დროული დახმარების გარეშე.

რა არის სელექციური მუტიზმი?  – ნიშნები და მახასიათებლები.

სელექციური (შერჩევითი) მუტიზმი არის ბავშვთა რთული, კომპლექსური შფოთვითი აშლილობა, რომელიც ხასიათდება კომუნიკაციის, მეტყველების უნარის შეზღუდვით სხვადასხვა სოციალურ გარემოში. მაგალითად: საბავშვო ბაღში, სკოლაში ან სხვა სოციალურ გარემოში ყოფნისას.

სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვები  მეტყველებით კომუნიკაციას მხოლოდ მათთვის კომფორტულ (შერჩეულ)  გარემოში ამყარებენ, სადაც ისინი უფრო მეტად უსაფრთხოდ  და დაცულად გრძნობენ თავს ( მაგ: ეს შეიძლება იყოს საკუთარი სახლი, ოჯახის წევრების გარემოცვა).  ამ ბავშვებს თავისუფლად ესმით და შეუძლიათ მშობლიურ ენაზე საუბარი, თუმცაღა, როგორც კი აღმოჩნდებიან სოციალურ გარემოცვაში , მაგალითად სკოლაში, ცდილობენ საუბრისგან თავის არიდებას და  მეტყველებითი კომუნიკაცია იზღუდება, უმეტყველო ხდება ბავშვი (American PsychiatricAssociation, 2000).

გამოკვლევების მიხედვით, სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვების 90%-ზე მეტ შემთხვევაში,  თანმხლებია სოციალური ფობია,  სოციალური შფოთვითი აშლილობა.(Selective Mutism Anxiety Research and Treatment Center (SMart Center).

სელექციური მუტიზმი,  DSM-IV-TR-ის მიხედვით  ,,ბავშვობის ასაკის სხვა აშლილობებს’’ მიაკუთვნეს. ლეონარდისა და მისი კოლეგების კვლევების მიხედვით, სელექციურ მუტიზმს ბევრი საერთო აქვს შფოთვით აშლილობებთან, კერძოდ კი,  სოციალურ შფოთვასთან (Leonardx & Dow). სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვები არ საუბრობენ სპეციფიკურ სიტუაციებში, თუმცა ხმამაღლა და გარკვევით მეტყველებენ სახლშიც და სხვა, მათთვის უსაფრთხო გარემოშიც (Black & Uhde).

სელექციური მუტიზმის შემთხვევაში, ბაშვებსა და მოზარდებს აქვთ განსაკუთრებული შიში საუბრის, კომუნიკაციის, სოციალური ინტერაქციის, და ისეთი გარემოსი, რომელიც მათგან აქტიურ ჩართულობასა და კომუნიკაციას მოითხოვს.  თუმცაღა, აღსანიშნავია, რომ აშლილობის მქონე ყველა ბავშვი ერთნაირად არ გამოხატავს შფოთვით რეაქციებს.

სელქეციური მუტიზმის ფორმა განსხვავებულადაა გამოვლენილი ბავშვებში. მაგალითად, ზოგიერთ მათგანს შეუძლია კომუნიკაციისას  თქვს სიტყვა „დიახ“ ან „არა“, ან თავის დაქნევით გვანიშნოს „დათანხმება-უარყოფის“ პასუხი.  ზოგიერთი საუბრობს ერთი ან ორ სიტყვიანი წინადადებით,  ან  ჩურჩულის საშუალებით იცვილის ხმას და ასე გვესაუბრება.

უფრო რთული შემთხვევაა, როდესაც საერთოდ რაიმე სიტყვის წარმოთქმა და სხეულით ჟექსტიკულაცია შეუძლებელია.

აღსანიშნავია რამდენიმე ფორმა, როდესაც:

• შეიძლება ბავშვი ვერ საუბრობდეს საერთოდ და ვერ ამყარებდნეს ვერანაირ კომუნიკაციას სოციალურ გარემოში;
• საუბრობდეს კონკრეტულ, შერჩეულ გარემოში, ან შესაძლოა საუბრობდეს მხოლოდ ჩურჩულით;
• დადგეს შეშინებული, უმოძრაოდ, როდესაც აღმოჩნდება საზოგადოებრივ, უცხო გარემოში;
• ადგილზე გაშეშდეს უემოციოდ და სოციალურად იზოლირებული გახდეს;
• უფრო ნაკლებად მძიმე აშლილობის შემთხვევისას ბავშვებს შეიძლება მკვეთრად არ ჰქონდეთ მსგავსი ქცევები გამოხატული, შეიძლება ისაუბრონ და კომუნიკაცია დაამყარონ ერთ, ან რამდენიმე ბავშვთან, მაგრამ მათ უჭირთ კომუნიკაცია მასწავლებლებთან და სხვა თანატოლებთან.

სელექციური მუტიზმის მქონდე ბავშვების უმრავლესობას აღენიშნებათ  შფოთვითი რეაქციები, ხშირი ტანტრუმები და ტირილი, უხასიათობა, მოუქნელობა, ძილის პრობლემები  და სიმორცხვის ექსტრემალური განცდა.

ასევე, ამ აშლილობის მქონე ბავშვებში გვხვდება  სენსორული პროცესების დარღვევა. ეს შეიძლება გამოიხატოს სხვადასხვა სენსორული არხების მიმართ, როგორიცაა ხმოვანი სიგნალი, განათება, შეხება, გემო და ყნოსვა, გადაჭარბებული მგრძნობელობითა და მაღალი აგზნებადობით.  სენსორული პროცესების დარღვევა მძიმედ მოქმედებს ბავშვების ემოციურ მდგომარეობაზე, რამაც შეიძლება გამოიწვიოს  სიხისტე, ფრუსტრაცია, და შფოთვა. შფოთვის გაძლიერებას მოსდევს სოციალური სიტუაციიდან თავის დაღწევის მცდელობა,  ტანტრუმების მოწყობა და სხვა ნეგატიური ქცევის გამოვლინება .

სელექციური მუტიზმის ნიშნები:

სელქეციური მუტიზმი ძირითადად იწყება ადრეულ ბავშვობაში, 2 დან 4 წლამდე პერიოდში.  პირველი ნიშნების შემჩნევა შესაძლებელია, როდესაც ბავშვი იწყებს კომუნიკაციას, ინტერაქციას ოჯახის წევრების გარეთ, უცხო ადამიანებთან. ასეთი შეიძლება იყოს საბავშვო ბაღში პირველი დღეები, სხვა აღსაზრდელებთან და პედაგოგებთან ურთიერთობის დამყარება და მსგავსი.

მთავარი  მანიშნებელია ურთიერთობისას ბავშვის კონტრასტულობა, როდესაც იგი მკვეთრად განსხვავებულად იქცევა  ურთიერთობისას. ოჯახის მიღმა გარემოცვაში მყოფ ადამიანებთან კონტაქტისას ბავშვი სახის „გაყინულ“ გამომეტყველებას იღებს და მეტყველებითი კომუნიკაციაც იზღუდება. მოლოდინი, რომ ის  პასუხს დაგვიბრუნებს ან საუბარში ჩაგვერთვება, უშედეგოა. ეს ხდება მაშინ, როდესაც  ბავშვი მისთვის არსებული „კომფორტის ზონის“  მიღმაა, კომფორტის ზონას მისთვის, ძირითადად, ოჯახის წევრების გარემოცვა წარმოადგენს.

სელექციური მუტიზმის მქონე ბავშვები კარგავენ თვალით კონტაქტს და შეიძლება გამოამჟღავნონ:

1. ნერვიულობა, სოციალური უხერხულობა.
2. უხეშობა, უინტერესობა ან  უხასიათობა (დაღვრემილი, პირქუშობა).
3. კოორდინირებული, შეთანხმებული მოქმედებების სირთულე.
4. სიჯიუტე და აგრესიულობა, მიდრეკილება აქვთ ტანტრუმების მოწყობისკენ. აგრესიას გამოხატავენ, როდესაც მშობლები  ეწინააღმდეგებიან და შეკითხვებს უსვამენ.

გამომწვევი მიზეზები და გავრცელების სიხშირე:

სელექციური მუტიზმი, როგორ წესი, იწყება ადრეულ ბავშვობაში და ჩაურევლობის შემთხვევაში შესაძლოა გაგრძელდეს მოზარდობის პერიოდშიც. ბავშვი, ან მოზარდი, რომელსაც ახასიათებს სელექციური მუტიზმი, საკუთარი ნებით არ ირჩევს როდის ისაუბროს და როდის არა, მათ აქვთ კომუნიკაციის შფოთვის დაძლევის პრობლემა, რომლის მიღწევაც დამოუკიდებლად და მხოლოდ ბავშვის ნებით საკმაოდ რთულია.

გავრცელების სიხშირის მიხედვით, აშშ-ს მონაცემების მიხედვით, ყოველი 140-დან 1 ბავშვს  სელექციური მუტიზმის დიაგნოზი აქვს. ძირითადად, უფრო  გოგონებში გვხვდება, ვიდრე ვაჟებში.  სელექციური მუტიზმის განვითარების რისკი დიდია ბავშვებში, რომლებიც ადრეული ასაკიდან ერთდროულად ორ ან მეტ ენას ეუფლებიან და ვისაც ადრეულ ასაკშივე მოუხდა საცხოვრებელი(მშობლიური)  ქვეყნის შეცვლა. (Selective Mutism Anxiety Research and Treatment Center (SMart Center)

ექსპერტების ნაწილი მიიჩნევს, რომ სელექციური მუტიზმი არის სხვადასხვა ადამიანებთან საუბრის  შიში(ფობია).  გამომწვევი მიზეზი ყოველთვის არ არის ნათელი, მაგრამ შოფთვით აშლილობასთან  სექლეციური მუტიზმის  კავშირი აღიარებულია.

დაძლევის („მკურნალობის“) გზები:

იმ შემთხვევაში, თუკი ეჭვობთ, რომ ბავშვს აქვს სელექციური მუტიზმის დამახასიათებელი ნიშნები, პირველ რიგში,  აუცილებელია პედიატრთან კონსულტაცია, რის შემდგომაც საჭიროების შემთხვევაში, ბავშვი შეფასდება ფსიქოლოგისა და ფსიქიატრის მიერ. მნიშვნელოვანია, შეფასების პროცესში გამოკვლევის შედეგად გამოირიცხოს სმენისა და მეტყველების განვითარების დარღვევა.
სელქციური მუტიზმის დროს ფსიქოთერაპევტები მიმართავენ ქცევით ან კოგნიტურ-ბიჰევიორალურ თერაპიას. შესაბამისი მეთოდის შერჩევა დამოკიდებულია ბავშვის ასაკზე, ინდივიდუალურ მდგომარეობაზე, მდგომარეობის სირთულესა და ხანგრძლივობაზე.

ზოგიერთ შემთხვევაში, მედიკამენტოზური მკურნალობა შეიძლება დაეხმაროს ბავშვს  მდგომარეობის გაუმჯობესებაში, თუმცა, ძირითად და წამყვან მეთოდათ ქცევითი თერაპია უნდა დარჩეს. მედიკამენტოზური მკურნალობა ინიშნება მხოლოდ ფსიქიატრის მიერ. ძირითადად, გამოიყენება სეროტონინის უკუმიტაცების სელექციური ინჰიბიტორი.

როგორც წესი, მედიკამენტების ქვეშ პაციენტები დიდხანს არ  რჩებიან, მკურნალობის ხანგრძლივობა დამოკიდებულია ბავშვის პროგრესზე ქცევით თერაპიაში. მცირე  პროგრესის/წინსვლის  შემთხვევაშიც კი, ხდება მედიკამენტოზური მკურნალობის თანდათან შემცირება და შემდეგ მოხნა.

რჩევები მშობლებისთვის:

როგორ დავეხმაროთ ბავშვს, თუკი მას აქვს სელექციური მუტიზმი?

• თავი შეიკავეთ ბავშვზე ზეწოლისგან, ან მისი „მოსყიდვისგან“ , რათა ისაუბროს მაშინ, როცა ვერ ახერხებს მოცემულ სიტუაციაში.
• საჯაროდ ნუ დაიწყებთ ბავშვის შექებას და ხოტბის შესხმას, ან გაკიცხვას, რადგან შეიძლება უფრო მეტად დააბნიოთ ბავშვი და შფოთვა გავუძლიეროთ. მის მიღწევებზე ესაუბრეთ მაშინ, როდესაც განმარტოვდებით ერთად.
• ოჯახურ ვიზიტებს და შეკრებებს თავიდან ნუ აიცილებთ, მაგრამ ეცადეთ გაითვალისწინოთ, შექმნათ ისეთი გარემო, რომელიც უფრო მისაღები/კომფორტული იქნება ბავშვისთვის.
• მეგობრებს და ახლობლებს სთხოვეთ, შეხვედრისას მისცენ ბავშვს დრო შესაჩვევად, გაშინაურდეს. თავიდან ფოკუსირდნენ სახალისო აქტივობებით/საქმიანობით ურთიერთობაზე, და არა – პირდაპირ საუბრის დაწყების მოთხოვნაზე.
• დაეხმარეთ ბავშვს თავდაჯერებულობის განვითარებაში, აგრძნობინეთ თქვენი სიყვარული და მხარდაჭერა.

Understanding and Managing Selective Mutism –  VIDEO

ლიტერატურული წყარო:

• American Psychiatric Association (2000). Diagnostic and statistical manual of mental disorders. (4th ed., text rev.).
• DC: American Psychological Association.
  Black, B,, & Uhde, T. W. (1995). Psychiatric characteristics of children with selective mutism: A pilot study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry.
• http://www.nhs.uk/conditions/selective-mutism/Pages/Introduction.aspx
• http://www.selectivemutismcenter.org/aboutus/whatisselectivemutism